නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලයේ ආරම්භය හා විකාශය.

භාරතීය බෞද්ධයන් සතු විශිෂ්ට ගණයේ උසස් බෞද්ධ අධ්‍යාපන ආයතන කිහිපයක් පිළිබඳව ඓතිහාසික සාධක විමසීමේ දී පැහැදිලි වේ. මගධ රාජධානියේ වර්තමාන බිහාර් ප‍්‍රාන්තයේ, රජගහ නුවරට සැතපුම් හතක් උතුරු දෙසින් නාලන්දාව පිහිටියේ ය. නාලන්දාව වර්තමානයේ ”බැරගොන්” හෙවත් ”විහාරගම” යන නමින් හැදින් වේ. බැරගොන් පිහිටා ඇත්තේ රජගහ නුවරට සැතපුම් හයක් උතුරෙනි. මේ අනුව නාලන්දාව ඕදන්ත පුරයටත් රජගහනුවරටත් අතර පිහිටා ඇති බිහාර් ප‍්‍රදේශයට අයත් කුඩා ගම්මානයකි. වර්තමානයේ විශ්වවිද්‍යාල මට්ටමින් සලකන අධ්‍යාපන ආයතන එකල බෞද්ධයන් විසින් හදුන්වනු ලැබුයේ ”මහාවිහාර” යන නමින්ය. මේ බව සනාථ කළහැකි බොහෝ සාධක ලාංකික ඉතිහාසය විමසීමේ දී දැකගත හැකිය. දේවානම්පියතිස්ස රජු විසින් මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ මාර්ගෝපදේශකත්වයෙන් අනුරාධපුරයෙහි මහමෙවුනාවේ ඇරඹි සංඝාරාමය පසුව ”මහාවිහාරය” නමින් අපගේ වංසකථාවල සඳහන් වේ. අනුරාධපුධපුර මහා විහාරය ථෙරවාද භික්‍ෂු පරපුරේ කේන්ද්‍රස්ථානය වූවාසේම උන්වහන්සේලාගේ ශ්‍රේෂ්ඨ අධ්‍යාපන ආයතනය ද වූයේ ය. ”මහා විහාර” යන්න උසස් අධ්‍යාපන ආයතන සඳහා බෞද්ධයන් භාවිතා කළ බව නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාල භූමියෙන් ලැබී ඇති ”ශ‍්‍රී නාලන්දා මහා විහාරයීය ආර්ය භික්‍ෂු සංඝයා” යන පාඨයයෙන් නාලන්දා නිලමුද්‍රවෙන් ද සනාථ වෙයි.

ඓතිහාසික තොරතුරුවලට අනුව නාලන්දාව මහා විහාරය ශක‍්‍රාදිත්‍ය හෙවත් පළමු වැනි කුමාරගුප්ත රජතුමා විසින් කි‍ස්තු වර්ෂ 415 - 455ගොඩනගන ලදි. නාලන්දා මහා විහාරය ශක‍්‍රාදිත්‍ය රජතුමා ඉදිකළ සංඝාරමයෙන් ආරම්භ වූයේ ය. ඉක්බිතිව රජ වූ බුද්ධ ගුප්ත, තථාගත ගුප්ත, බාලාදිත්‍ය, සහ වජ‍්‍ර යන රජවරු නාලන්දා මහාවිහාරය විවිධ විහාරංග ඉදිකොට මෙම ආයතනයේ දියුණුුව සඳහා ඇපකැප වූහ. මහායාන බෞද්ධ රජෙකු වූ සුමත‍්‍රාවේ ශෛලේන්ද්‍ර රාජවංශයට අයත් රජෙකු ද නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලයේ සංඝාරාමයක් ගොඩනැං වූ බව සඳහන් වේ. නාලන්දා මහා විහාරය ආගමික වත් පිළිවෙත් හා පුදපුජා පැවත්වීමට ගොඩනගන ලද පන්සලක් නොවේ. හුදෙක් භික්‍ෂුන් වහන්සේලාට වැඩවිසීම සඳහා ගොඩනැගුණු සංඝාරාමයක් ද නොවේ. භික්‍ෂූන් වහන්සේලාට උසස් අධ්‍යාපන ලබාදීමට ආරම්භකළ උසස් අධ්‍යාපන ආයතනයකි. බෞද්ධ උගතුන් සේම මධ්‍යස්ථධාරී ඉතිහාසඥයන් බෞද්ධ විශ්වවිද්‍යල ක‍්‍රමය ශක‍්‍රාදිත්‍ය රාජ සමයේ ආරම්භ වූවාසේ සලකන්නේ එබැවිනි. බුදුන් වහන්සේ පිරිනිවීීමෙන් වැඩිකලක් යන්නට මත්තෙන් ශක‍්‍රාදිත්‍ය රජු සුභ නිමිති බලා මෙහි ආරාමයක් ගොඩනැන්වීය. ආරාමය ගොඩනැගීමට බිම කැනීමේ දී එක් නාගයෙකුට තුවාල සිදුවිය.මේ සිදුවීම මුල්කොට නිමිත්ත පාඨකයෙක් මේ භූමියේ අනාගතය පිළිබද අනාවැකියක් ප‍්‍රකාශ කළේය.

”මෙම භූමිය අතිශ්‍රේෂ්ඨය.මෙහි ගොඩනගන ආරාමය පංච භාරතයටම ආදර්ශයක් වෙමින් සමුර්ධිමත්ව වසර දහසක් පවත්නේය. සියලූ විද්‍යාර්ථයින්ට මෙහිදී තමන්ගේ ඉගෙනීම සම්පූර්ණ කළහැකි වන්නේය. නමුත් නාගයාගේ ලේ සෙලවීම නිසා මෙතනදී බොහෝ දෙනෙකුගේ ලේ වැගිරෙන්නේය යනුවෙනි”. නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලය ගැන කරුණු අධ්‍යනය කිරීමේදී හියුංත් සාං හා ඉත්සිංගේ වාර්ථා වඩා වැදගත් වේ. කි‍්‍රස්තු වර්ෂ 7වන සියවසේ ඉන්දියාවට පැමිනි හියුංත්සාං මෙම විශ්වවිද්‍යාලයේ නේවාසික ශිෂ්‍යයෙකු වශයෙන්් ද ආචාර්ය වරයෙකු වශයෙන් ද කටයුතුකර ඇත. එතුමා විසින් එම විශ්වවිද්‍යාලය පිළිබදවත් එහි පැවැතිි අධ්‍යාපනය පිළිබදවත් මනා විග‍්‍රහයක් සිය දේශාටන වාර්තාාවේ සදහන් කරයි. ක‍්‍රිස්තු වර්ෂ 1861 දී ජෙනරාල් ඇලෙක් සැන්ඩර් කනිං හැම්ට පුරාවිද්‍යා සමීක්ෂණයකින් අනතුරුව නාලන්දාවේ නටඹුන් හදුනාගැනීමට හැකි වූයේ එම වාර්තා නිසා බව පැවසේ. 1915 දී ආචාර්ය ඞී.බී. ස්පූනර් මහතා නාලන්දා භූමිය පරීක්ෂාකොට හියුංත් සාංගේ විස්තර නිවරදි බවට තහවුරුකර ඇත. මෙම ආරාමයෙන් දකුණෙහි වූ අඹ වනය මැද විලෙහි විසු නාලන්ද නම් නාරජුගේ විල අසබඩ මෙම ආරාමය පිහිටි බැවින් මෙය නාලන්දා වීීය යැයි මෙම ප‍්‍රදේශයේ ප‍්‍රචලිත බව හියුංත්සාං පවසයි. පූර්වයේ අපමහ බෝසතාණෝ මෙරට රජෙක්ව ඉපිද මෙතන රජධානිය පිහිටුවා දුක්ඛිත සත්වයන් සුඛිත කිරීම සදහා නිරන්තරයෙන්ම තමා සතු සියලූ දෙය ඔවුන්ට දුන් බවත් රජුට එ් නිසා ”නාලංදද” යන අන්වර්ථ නාමය ලැබුන බවත් ඒනිසා මෙනුවර නාලන්දා වීයැයි තවත් මතයකි. එසේම වර්තමානයේ මතුකරගන්නා ලද නෂ්ටාවශේෂ වලට දකුණින් ”කාර්ගිද්‍යා පෝකර්” නම් වැවක් දක්නට ඇත. නෙලූම් වලින් ගහන පොකුණ යන අර්ථයෙන් මෙය නාලන්දා වීයැයි ද මතයකි. ”තෘප්තිමත් නොවන දානය” ”කොතෙක් දුන්නත් නොසෑහේ” යන අර්ථයෙන් නාලන්දා වී යැයි සමහර පුරාවෘත වල සදහන් වේ.

බුදුන් වහන්සේ දවස නාලන්දාව සශ‍්‍රීක ගමක් ලෙස පැවති බව දැක්වේ. දීඝ නිකායේ කේවට්ට සූත‍්‍රයේ ඒ බව මෙසේ සදහන් වේ.”මේ නාලන්දා නුවර දියුණුය. බොහෝ ජනයා ඇත්තේය. මිනිසුන්ගෙන් ගැවසීගත්තේය. ඔවුහු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කෙරෙහි පැහැදුනාහුය යනුවෙනි. ”මෙහි වාසය කළ ලේප නම් සිටුවරයෙක් තුරුණුවන් සරණ ගොස් බුදුන් වහන්සේ ප‍්‍රමුඛ මහා සංඝයාහට මහ දන් දුන් බව සදහන් වේ. බුදුන් වහන්සේ නාලන්දා නුවර පාවාරිකා නම් අඹ උයනේ වැඩසිටි බවට බෞද්ධ ග‍්‍රන්ථ සදහන් කරයි. අග‍්‍ර ශ‍්‍රාවක සැරියුත් හිමියන්ගේ ජාත භූමිය නාලන්දාව වන අතර උන්වහන්්සේ පිරිනිවන් පෑවේ නාලන්දාවේ ඇති ස්වකීය මෑණියන්ගේ නිවසේදීය. ක‍්‍රිස්තු පූර්ව 3වන සියවසේ දී ධර්මාශෝක අධිරාජ්‍යා විසින් සැරියුත් හිමියන්ගේ ශාරීරික ධාතු තැම්පත් කොට නාලන්්දා භූමියෙහි විශාල ස්ථූපයක් ද ඉදිකරණ ලදි. එම ස්ථුපයේ කොටස් නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාල භූමියේ දී වර්තමානයේ ද දැකිය හැකිය. බුදුන් වහන්සේ නාලන්දාවට වැඞීමට ටික කලකට පෙර නිගණ්ඨනාථ පුත‍්‍ර හා මක්ඛලීඝෝසාල නාලන්දාවේ දී මුණගැසුණු බව ජෛන ග‍්‍රන්ථ වල සදහන් වේ. නාලන්දව පූරාණයේ ද ”බරගා ඕන්” නමින් හැදින් වූ බව ” සමේත සිඛර තීර්ත මාලා ” නම් ජෛන ග‍්‍රන්ථයේ ස`දහන් වේ. ”බැරගොන්, බරගා ඕන්” යන නම් වන අර්ථය ”විහාරගම” යන්නයි. සැරියුත් හිමියනගේ ජාත භූමිය වූ නාලන්දාවේ උන්වහන්සේ ගේ ශාරීරික ධාතු තැම්පත් චෛත්‍යයත් සමග ධර්මාශෝක රජතුමා විහාරයක් ඉ`දිකළ බව තාරානාථ ප‍්‍රකාශ කරයි. මෙම විහාරය පසුව නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලය වූ බවට නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලයේ් මුද්‍රාවේ ස`දහන් වේ. නාලන්දා විහාරය මුල් කොට පවත්වා ගෙන ආ අධ්‍යාපන ආයතන කි‍්‍ර.ව 05 වන සියවස වන විට දඹදිව ප‍්‍රධානතම විශ්වවිද්‍යාලය බවට පත් විය.